Մարդը ափի մեջ կամ մանիպուլյացիա

Մանիպուլյացիա

Նկարի հեղինակ Ն.Հարությունյան

    Սոցիալական հոգեբանության առավել հետաքրքրիր բնագավառներից է այն բաժինը, որն ուսումնասիրում է հոգեբանական այնպիսի երևույթ, ինչպիսին է մանիպուլյացիան: Համաձայն «Արտասահմանյան բառերի բառարանի» մանիպուլյացիան (ֆր. Manipulation, լատ. Manipulatio – manipulus – բուռ, բռի մեջ վերցնել) 1. Ձեռքերի շարժում, որը կապված է որոշակի խնդիրների կատարման հետ, 2. Ֆոկուսների ցուցադրում, որը հիմնվում է ձեռքերի ճկունության վրա, մարդկանց ուշադրության շեղման հմտություն այն բանից, ինչը պետք է նրանցից սքողվի, 3. Մեքենայությունների կամ խարդախությունների կատարում: Անգլերեն լեզվի Օքսֆորդյան բառարանը տվյալ տերմինը մեկնաբանում է հետևյալ կերպ. «Մարդկանց վրա ներգործության կամ նրանց կառավարման ակտ, որը իրականացվում է ճկությամբ, հմտությամբ, մասնավորապես արհամարհական ենթատեքստով, որպես թաքուն կառավարում և վերամշակում»: 1969թ. Նյու Յորքում հրատարալված   «Սոցիոլոգիայի ժամանակակից բառարանում» մանիպուլյացիան մեկնաբանվում որպես «իշխանության կիրառման տեսակ, որի դեպքում այն ունեցողը ներգործում է այլ անձանց վարքի վրա` չբացահայտելով այն արդյունքը, որը նա նրանցից սպասում է»: Կարելի է ավելացնել, որ մանիպուլյացիան մեկ կամ մի քանի մարձկանց գիտակցության վրա ներգործությունն է` մանիպուլյատորի նախանշած նպատակին հասնելու համար:

  Ընդունված է կարծել, որ մանիպուլյացիան վատ  և բացասական երևույթ է: Դրա հետ միասինմենք բոլորս էլ կարդացել ենք Շահրեզադեի հեքիաթները, որոնց միջոցով գեղեցկուհին երեք տարի շարունակ փրկում էր կործանումից ոչ միայն ինքն իրեն, այլև երկրի ամենագեղեցիկ աղջիկներին: Նման օրինակների կարելի է հանդիպել ոչ միայն ժողովրդական բանահյուսության մեջ, այլև առօրյա կյանքում: Առօրյա հարաբերություններում մենք օգտագործում ենք նման հնարներ ինքնապաշտպանության, սեփական արժանապատվության զգացման պահպանման, ղեկավարության կողմից շահագործումից զերծ մնալու և այլնի համար: Սրանով կարելի է բացատրել այն հետաքրքրությւոնը, որը այս թեման առաջացնում է ոչ միայն մասնագետների մոտ, այլև լայն հանրության շրջանակներում: Մյուց բացատրությունն է այն է, որ հոգեբանական գիտելիքներն օգնում են մարդկանց ղեկավարման գործընթացում: Գտնելով դիմացինի «աքիլլեսյան գարշապարը» այդպիսով մենք կարպես «բռի մեջ ենք առնում» նրան և ուղղորդում մեր նախանշած ուղով:

    Քաղաքական գրականության մեջ սկսած անցյալ դարի 60 – ական թթ. Մանրամասնորեն քննարկվում էին երկու մեծ խնդիրներ: Առաջինը վերաբերում էր զանգվածային լրատվամիջոցների մանիպուլյատիվ ներգործություններին, երկրորդը` «ուղեղի լվացման» պրակտիկային, որը  իարկանացվում էր Չինաստանում և ԽՍՀՄ – ում: Աստիճանաբար «մանիպուլյացիա» բառը սկսեց կիրառվել նար միջանձնային հարաբերությունների համատեքստում:

 Այսպես` մանիպուլյացիան հոգեբանական ներգործության տեսակ է, որի ժամանակ մանիպուլյատորի վարպետությունն օգտագործվում է այլ անձի հոգեկանում թաքնված նպատակների, ցանկությունների, մտադրությունների, հարաբերությունների կամ դիրքորոշումների ներդրման համար: Դա հոգեբանական ներգործություն է, որը ուղղված է այլ անձին որոշակի գործողությունների կատարմանը:

    Գոյություն ունեն մանիպուլյացիայի տարբեր դասակարգումներ և համապատասխանաբար տարբեր տեսակներ: Այսպես գոյություն ունեն դրական և բացասական մանիպուլյացիանեև, խոսքային և ոչ խոսքային մանիպուլյացիաներ և այլն: ստորև ներկայացնում ենք մանիպուլյացիայի մի քանի տեսակներ:

   Մանիպուլյացիա սիրո միջոցով: Մանուկ հասակում երեխային ասում են «Եթե դու շարունակես քեզ այդպես պահել, ես քեզ չեմ սիրի այլևս»` չնայած իրականում նկատի ունեն «Ենթարկվիր ինձ»: Տղամարդը կնոջը դիմում է «Դու նախ հեռացիր աշխատանքից, ապա մենք կամուսնանաք»` չնայած իրականում ցանկանում է ասել ` «Ինձ դուր չի գալիս, որ դու աշխատում ես»: Սա մանիպուլյացիայի ամենադաժան և խորամանկ տեսակներից է, որը առավել հաճախ է կիրառվում ընտանիքում: Փոքր երեխան կսկում է մտածել, որ իրեն սիրում են ոչ թե նրա համար, որ ինքը կա, այլ նրա համար, թե ինչպես է նա իրեն դրսևորում: Ընկերական կամ ռոմանտիկ հարաբերություններում սա ևս ոչ մի դրական արդյունքի չի բերում, քանի որ կշեռքի մի նժարին դրվում է սերը, մյուին` ինչ – որ պայման: Ստացվում է, որ սերը ապրանք է, որը անհրաժեշտության դեպքում կարելի է փոխարինել ինչ – որ ծառայություններով կամ փողով:

    Մանիպուլյացիա վախի միջոցով: Փոքր հասակում երեխային ասում են. «Դասերդ չանես, հավաքարար կդառնաս»: Սակայն իրականում ասում են. «Ես այլևս չգիտեմ` ինչպես քեզ ստիպել դաս անել»: Ամուսինը կնոջն ասում է «Եթե ես շարունակեմ այնտեղ աշխատել, շուտով ինձ ինֆարկտ կստանամ»: Իրականում ենթատեքստն այպիսին է. «Պատրաստվիր, ես շուտով հեռանալու եմ աշխատանքից»: Մարդկային վախերի օգտագործումը բոլոր ժամանակներում բոլոր տիպի մարդկանց սիրելի հնարներից է: Հաճախ նրանք օգտվում են մարդու անբավարար տեղեկացվածությունից, այդ պատճառով մանիպուլյացիային պաշտպանվելու առաջին միջոցը տեղեկություն հավաքելն է: Իզուր չէ, որ ասում են. «Ով տիրում է ինֆորմացիային, նա տիրում է ամբողջ աշխարհը»:

      Մանիպուլյացիա անինքնավստահության զգացմանմիջոցով: Երեխային ասում են. «Հայերենդ արեցիր, արի հիմա տեսնենք, թե ինչը քեզ մոտ չի ստացվում»: Կամ ղեկավարը իր ենթակային տալիս է այնպիսի հանձնարարություններ, որոնք նա կարող է կատարել մի քանի ժամում, սակայն միևնույն նժամանակ տալիս է ընդամենը երեսուն րոպե: Այստեղ նկատի է առնվում. «Միևնույն է առանց իմ օգնության քեզ մոտ ոչինչ չի ստացվի» ենթատեքստը: Մանիպուլյացիան միշտ կապված  է իշխանության խնդրի հետ, իսկ այս դեպքում այն դրված է առավել սուր: Ղեկավար – մանիպուլյատորի խնդիրը (լինի նամայրը, հայրը, ամուսինը, բոսսը, թե տնօրենը) նրանում է, որ նա իրականում վարկանիշ և իշխանություն չունի, սակայն ուզում է ունենալ: Նրա հետ իհարկե, կարելի է խաղալ «զիջախաղեր» կամ շողոքորթել, բայց այդ շողոքորթությունը նրան երբեք բավարար չի լինի: Նա որոշ ժամանակ կխաղաղվի, ապա կրկին կսկսի իր նշանակալիության հաստատումը փնտրել այլոց թերությունների հաշվին: Նա հաջողության կհասնի միայն այն դեպքում, եթե դիմացինը իր թերության կապակցության դիսկոմֆորտ է զգում: Այդ իսկ պատճառով մանիպուլյացիայի հաղթահարման հաջորդ պայմանը սեթական թերությունները բաց ճակատով ընդունելն է կամ դրանք հաղթահարելը:

   Մանիպուլյացիա մեղքի զգացման միջոցով: Ղեկավարը կարող է ասել. «Դուք կարող եք վերցնել երկու օր արձակուրդ, ես ձեր փոխարեն կանեմ ձեր աշխատանքը»: Իրականում նա ասում է «Աշխատանքը ես կանեմ, բայց հետո կհիշեցնեմ այս դեպքը»: Ընկերը կարող է իր սիրելիին ասել. «Սիրելիս, ես իմ կոշիկները չեմ տա վերանորոգման, բայց կգնեմ քեզ այն ականջօղերը, որ քեզ շատ էին դու եկել»: Այս տիպը հաճախ է կիրառվում ընտանիքում, սակայն դրա հաճախակի կիրառումը հանգեցնում է նրան, որ ամուսինն ու կինը սկսում են մի հետաքրքիր խաղ խաղալ` կազմել միմյանց «զանցանքների» կոլեկցիաներ: Ով շատ է հավաքել, նա էլ հաղթել է և  իրավունք ունի կատարել իր նվիրական ցանկությունները:

     Մանիպուլյացիա հպարտության զգացման միջոցով: Երեխային ընկերներն ասում են. «Ինչու ես վախենում թռչել բարձրությունից,  չէ որ դու գերազանցիկ ես»` փոխանակ «Մի վախեցիր» ասելու: Տղամարդուն այս դեպքում ասում են. «Միթե չես կարող նրան արժանիպատասխանը տալ,. Չէ որ դու տղամարդ ես»: Գնահատել ինքն իրեն նշանակում է դիտարկել սեփական անձը ինչ – որ հիերարխիկ համակարգի ներսում: Մարդիկ միմյանցից տարբերվում են իրենց արժանապատվության զգացման մակարդակով, և այդ տարբերություններից շատերը բացահայտվում են առօրյա կյանքում: Յուրաքանչյուր անհատ օժտված է որոշակի Ես – կոնցեպցիայով, որը նա ձգտում է ամրապնդել կամ բարձրացնել, բայց կան էական տարբերություններ նրանում, թե յուրաքանչյուր անհատ ինչ զոհողությունների է պատրաստ հանուն սեփական անձի: Հենց այստեղ է, որ մանիպուլյատորը օգտվում է առիթից: Կ. Յունգը գրում է. «Կյանքի առաջին կեսը դա ուսումն է, աշխատանքը, ամուսնությունը: Այլ կերպ ասած` վազք, որը, սակայն արդարացվածէ: Սակայն, եթե այդ վազքը և ինչ – որ մեկից առաջ անցնելու ցանկությունը շարունակվում է նաև կյանքի հաջորդ կեսում, անձը հիվանդանում է:

  Մանիպուլյացիա խղճահարության միջոցով: Ինչպես էր կատարվում մանուկ հասակում. «Ինձ չես խղճում. Ես այնքան հոգնում եմ, իսկ դու հիմա ինձ բարկացնում ես»: Կամ աշխատավայրում. «Հիշում եք ես ընտանի կենդանի ունեի, նա մահացել է, կլինի ես այսօր շուտ գնամ տուն»: Կամ քաղաքականության մեջ. «Մեր կուսակցությունը, իհարկե, չի կարող հաղթելընտրություններում, չէ որ մեր թիկունքում այդպիսի օլիգարխներ չկան, և մեր եթերային ժամանակն էլ այնքան քիչ են տալիս, որ....»: Գոյություն ունեն նման բազմաթիվ մանիպուլյատորներ, նրանք նաև էներգետիկ վամպիրներ են, քանի որ կարող են անսահման քանակությամբ պատմել իրենց դժբախտությունների մասին, սակայն ոչինչ չանել մյուսին օգնելու համար:

   Գոյություն ունեն մանիպուլյացիայի բազմաթիվ ռազմավարություններ և տակտիկաներ, որոնք հավասար հաջողությամբ կիրառվում են և քաղաքականության մեջ, և բիզնեսում, և ընտանեկան փոխհարաբերություններում: Նման ռազմավարություններից են`

    Ֆիզիոլոգիական պահանջմունքների օգտագործման տակտիկա – Օրինակ` բանակցությունների ժամանակ կողմերից մեկը մյուսին առաջարկում է խմիչք` «Ինչ կխմեք»:Առաջին հայացքից կարող է թվալ, թե սա բարյացկամության դրսևորում է, սակայն իրականում հակառակորդի զգոնությունը թուլացնելու, նրանից հետագայում լրացուցիչ ինֆորմացիա ստանալու, հիշողության ու ուշադրության ռեսուրսները նվազեցնելու փորձ է: Մեկ կում խմելուց հետո զրուցակիցը կարող է տալ նոր ինֆորմացիա, տա չմտածված խոստում, ընդունի շուտափույթ որոշում և այլն:

    Սեռական պահանջմունքների վրա հիմնված տակտիկա – Ինչպես ցույց են տալիս ուսումնասիրությունները, տղամարդիկ ավելի շատ զիջումների են գնում, երբ նրանց բանակցությունների ժամանակ հակառակ կողմը կին է ներկայացնում: Շատ գործարարներ իրենց կողքին գրավիչ կին են ունենում որպես քարտուղարուհի: Գործնական հանդիպումների ժամանակ դա թույլ է տալիս շեղել զրուցակցի ուշադրությունը, դրդել նրան ռիսկային և չմտածված գործողությունների: Սեռական պահանջմունքի վրա հիմնված ռազմավարությունները տարբեր են, դա կարող է լինել կոկետ հայացք, թեթև սիրախաղ, ինչը թույլ է տալիս հուզական ոն ստեղծել զրույցի ընթացքում:

   Սոցիալական ստատուսի կիրառման տակտիկա – զարմանալիորեն պարզ մեխանիզմ է, և որոշ մարդկանց վրա ունենում է հիպնոտիկ ներգործություն: Սա թույլ է տալիս ստատուսի միջոցով սքողել կամ փոխհատուցել իրական լիազորությունների կամ հնարավորությունների բացը: Այս պատճառով մարդիկ իրենց այցեքարտերի վրա գրում են իրենց բազմաստիճան տիտղոսները: Հայտնի է, որ մարդու նկատմամբ վստահության աստիճանը ուղղակիորեն կապված է նրա պաշտոնական դիրքի հետ: Սա մասնավորապես աշխատում է այն դեպքում, երբ կողմերից մեկը զբաղեցնում է ավելի բարձր դիրք, քան մյուսը, սակայն կարողանում է պահպանել հավասարության մթնոլորտը: Պետք է հիշել, որ այս տակտիկայի ներգործությունը անհետանում է այն բանից հետո, երբ հայտնի է դառնում տվյալ անձի իրական հնարավորությունները և լիազորությունները:

      Անլիարժեքության զգացման վրա հիմնված տակտիկա – անլիարժեքության զգացման առաջացման պատճառ կարող են հանդիսանալ ֆիզիկական թերությունները, արտաքին տեսքը, էթնիկական պատկանելությունը, ընտանեկան դաստիարակության հետևանքները: Ա.Ադլերը  առաջ է քաշել տեսակետ, համաձայն որի անձի անլիարժեքության զգացումը կարող է նրա համար դառնալ առաջ շարժվելու հսկայական շարժիչ: Այս անձի մոտ առաջանում էսուր զգայունություն` ի տարբերություն այլ անձանց: Սեղմելով այս անձի ցավոտ կետերի վրա`կարելի է ուժեղ ներգործություն ունենալ նրա ամբողջ վիճակի վրա, ազդել նրա մտավոր ակտիվության, ընտրության, որոշումների վրա:

    Անձնական կապվածությունների կիրառման տակտիկա – Անձնական կապվածությունների շարքում կարող են լինել կանայք, երեխաները, կենդանիները, սպորտը, հոբբին, այլ հետաքրքրությունները: Անձնական կապվածությունների շոշափումը կարող  է կատարվել ակամա նետված հարցի միջոցով, օրինակ` երեկվա սպորտային խաղի, ընտանիքի հետ անցկացրած ուիք – էնդի մասին, սակայն առավել արդյունավետ է նախապես հավաքել անհրաժեշտ տեղեկությունները: Սա առավել նպատակահարմար է կիրառել զրույցի համար բարյացկամմթնոլորտ ստեղծելու և լարվածությունը թուլացնելու համար:

    Ժամանակի օգտագործման տակտիկա – համբերատարությունը միշտ էլ առանցքային որակ է, եթե ժամանակը աշխատում է Ձեզ համար, իսկ ահա ժամանակի ձգձգումը հաղթանակի գլխավոր գրավականներից է: Դրա համար գոյություն ունեն բազմաթիվ հնարներ, և անձի վարպետությունն ամեն անգամ կայանում է նրանում, որ ձգձգի ժամանակը այնպես, որ դա չխանգարի հարաբերություններին և չհակասի բարոյական նորմերին: Այդ հնարներից ամենատարածվածներն են`

·         Հանդիպման հետաձգում կամ տեղափոխում,

·         Համաձայնության որևէ կետի նկատմամբ բծախնդիր վերաբերմունք,

·         Հիվանդություն կամ այլ ինչ – որ ան, ինչը մյուս կողմի մոտ գրգռվածություն չի առաջացնի:

   Նախաձեռնության տակտիկա – Ցանկացած դեպքում արդյունավետ և արդարացված կլինի նախաձեռնության գրավումը: Դրա համար պահանջվում է շատ բարձր պատրաստվածություն և հնարամտություն: Օրինակ` գործնական հարաբերություններում. «Դուք պնդում եք չէ համաձայնության արագ կազմումը», եթե դա իրականում չիհամապատասխանում հակառակ կողմի իրական ցանկությունը: Գլխավորը, որ այս կերպ ստեղծվում է արագընթաց, ռիթմիկ գործողությունների մթնոլորտի ստեղծում և մյուս կողմին անընդհատ գովում այն, բանի համար, որ բանակցությունները անցնում են այդքան արագ տեմպով` չնայած, որ Դուք եք ստեղծել այդ տեմպը: Մի խուսափեք տալ փառքի դափնին հակառակորդին այն բանի համար, ինչը Դուք եք արել: Քանի որ այս դեպքում նա կհաղթի ճակատամարտում, բայց պատերազմում հաղթանակը Ձերը կլինի:

    Վարկանիշի` ավտորիտետի օգտագործման տակտիկա – Սա առավել հաճախ կիրառվող տակտիկաներից է, մասնավորապես շուկայական հարաբերություններում և առևտրում: Այսպես` վաճառողը հաճախակի օգտագործում է «Դա ես եմ Ձեզ ասում» արտահայտությունը և մենք էլ առանց երկար – բարակ մտածելու գնում ենք այս կամ այն իրը: Նման դեպքերում օգտագործվում են հայտնի բիզնեսմենների, քաղաքական գործիչների այլ գործարարների անունները` ցանկալի արդյունքի հեսնելու համար:

   Խոսեցինք մանիպուլյացիայի տակտիկաների և ռազմավարությունների մասին քաղաքականության բիզնեսում, այժմ ներկայացվում են ընտանեկան և սեռական մանիպուլյացիաների  ռազմավարությունները:

Թարգմանություն Ն.Հարությունյանի